Yazılışının 950. Yılında Uluslararası Dîvânu Lugâti’t-Türk Sempozyumu, Kahramanmaraş, Turkey, 30 - 31 October 2024, pp.1-5
Ear Nose & Throat Health and Medicine
(Otorhinolaryngology) in Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk
Looking for history of human health complaints,
diseases, and developmental process of their diagnosis and treatment,
non-medical visual and written sources are as important as medical ones.
Kitâbu Dîvânu
Lügati’t-Türk (KDLT), one of the oldest written works of
Turkish language and history, was written in Arabi in the 11th
century by Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed El Kashgari (1008-1102), known as
Mahmûd of Kashgar, with the aim of introducing Turkish to Arabs. This work, which
is introduced as a Turkish dictionary and grammar book, also includes
information about the lives of Turks and partly of neighboring communities.
This study was planned with the assumption that the
information in KDLT would include terms and expressions related to health and
medicine and aimed to look for those related to ear, nose, and throat health
and medicine (ENT, Otorhinolaryngology). Further, it was also considered that the
related information in KDLT could reflect incidence of ear, nose, and throat
diseases in the Turks living in a wide geography in that era, and their
perception, knowledge and experiences regarding ear, nose and throat functions,
deficiencies and diseases.
For this purpose, the translation of KDLT (K.2005) published by Kabalcı
publishing house in 2005 with the translation of Seçkin Erdi and Serap Tuğba
Yurteser (available online at https://www.uygur.com/tr/divanu-lugatit-turk/ The
available pdf version)
(https://drive.google.com/file/d/1WsJMt4LmEJSnDaAqoio_A3H0MjLSTFvR/view) and
the latest edition of the translation of KDLT (TDK.2020) published by Türk Dil
Kurumu (TDK) by preparation of Ercilasun and Akkoyunlu were used. In this
study, we also used on-line TDK dictionaries (https://sozluk.gov.tr/), James Redhouse's dictionary, Gerard Clauson's
"An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish"
(Oxford: Clarendon Press) published in 1972, and Dankoff and Kelly's
“Compendium of the Turkish Dialects” published in 1982.
It has been observed that there are many words and expressions related
to health and medicine in KDLT. In accordance with the aims and objectives of
this study, only those related to ear, nose, and throat were looked for and
presented in the tables.
In KDLT, 30 anatomy words, 11 tissue and 8 secretion names, and 23
physiological terms, related to ear, nose, and throat were identified. The
author also noted that in the Turkish of the period, trauma, disease and
functions of these organs and tissues were expressed by attaching different
suffixes to the names of organs and tissues, although they differed depending
on the dialects. From the findings, it is clear that Turks of that period had
experience of nosebleeds, goiter, allergic rhinitis, cold-flu, mass-tumor, spread
of diseases in the body, tinnitus, hearing loss, noise-induced hearing loss,
speech disorders, hoarseness, age-related voice change, obesity and
dizziness/vertigo.
The results obtained in this study are important, first of all, because
they show that many historical documents that were not written for medical
purposes, such as the KDLT example, can contain important information about
health, disease and medicine. Besides, we hope that this study will help
physicians research the historicity of disease and clinical studies in
providing national resources, and besides will increase the interest of social
scientists in the field of health and medicine, and of health and medical
scientists in non-medical sources.
Key Words: “Kitâbu Dîvânu
Lügati’t-Türk”, “Mahmûd of Kashgar”, “ear, nose, and throat”,
otorhinolaryngology, “Health”, and “Medicine”
Kitâbu Dîvânu
Lügati’t-Türk’te Kulak Burun Boğaz (KBB) Sağlığı ve Hekimliği
İnsanoğlunun
sağlıkla ilgili yakınmalarının, hastalıklarının ve bunların tanı ve tedavisiyle
ilgili gelişmelerin tarihi incelenirken, tıbbi kaynaklar kadar tıbbi olmayan
görsel ve yazılı eserler de büyük önemli taşır.
Türk dilinin ve
tarihinin en eski yazılı eserlerinden birisi olarak kabul edilen Kitâbu Dîvânu
Lügati’t-Türk (KDLT), 11. yüzyıl başında Kaşgarlı Mahmûd olarak bilinen Mahmud
bin Hüseyin bin Muhammed El Kaşgari (1008-1102) tarafından, Araplar’a
Türkçe’yi tanıtmak maksadıyla, Arapça yazılmış bir eserdir. Aslında bir sözlük
ve dilbilgisi kitabı olarak nitelendirilebilecek olan bu eserde Türklerin ve
kısmen de komşu toplulukların yaşantıları ile ilgili bilgilere de yer verilmiştir.
Sunulan bilgiler arasında sağlık ve tıp
ile ilgili terim ve ifadelerin de olacağı varsayımıyla bu çalışma planlanmış ve
bu çalışmada KDLT’de mevcut kulak, burun ve boğaz sağlığı ve uzmanlık alanı
(KBB, Otorinolaringoloji) ile ilgili sağlık ve tıp terimlerinin araştırılması
amaçlanmıştır. Ayrıca, KDLT’te saptanacak bu bilgilerin o çağda geniş bir
coğrafyaya yayılmış halde yaşayan Türkler’de KBB hastalıklarının sıklığını ve
KBB işlev, yetersizlik ve hastalıklarına yönelik algı, bilgi ve deneyimlerini
de yansıtacağı da düşünülmüştür.
Bu maksatla KDLT’nin 2005 yılında Seçkin Erdi ve Serap Tuğba Yurteser’in
çevirisiyle Kabalcı yayınevince 2005’de basılan tercümesinin (K.2005) çevrim
içi olarak https://www.uygur.com/tr/divanu-lugatit-turk/ adresinde bulunan pdf hali (https://drive.google.com/file/d/1WsJMt4LmEJSnDaAqoio_A3H0MjLSTFvR/view) ve KDLT’nin
Ercilasun ve Akkoyunlu tarafından hazırlanarak Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından
yayınlanan tercümesinin en son baskısı (TDK.2020) kullanılmıştır. Bu çalışmada,
ayrıca, çevrim içi TDK sözlüklerinden (https://sozluk.gov.tr/) ve James
Redhouse’un sözlüğü eşliğinde, Gerard Clauson’un
1972’de yayınlanan “An etymological dictionary of pre-thirteenth-century
Turkish” (Oxford: Clarendon Press) ve Dankoff ve Kelly’nin 1982’de yayınlanan “Compendium of the Tuıkic Dialects”den de
yararlanılmıştır.
İnceleme sonucunda; KDLT içinde sağlık
ve hekimlik ile ilgili çok sayıda sözcük ve anlatım mevcut olduğu görülmüştür.
Bu çalışmanın amaç ve hedeflerine uygun olarak sadece KBB ile ilgili olanlar
incelenmiş ve tablolar halinde sunulmuştur.
KDLT içinde kulak, burun ve boğaz
anatomisiyle ilgili 30 sözcük, 11 doku ismi ile 8 salgı ve 23 fizyolojik terim
saptanmıştır. Yazar; dönem Türkçe’sinde,
ağızlara göre farklılık göstermekle birlikte, organ ve doku isimlerine değişik
ekler takılarak bu organ ve dokuların travma, hastalık ve işlevlerinin ifade
edildiğini de belirtmiştir. KDLT’te yer alan bilgilerden o dönem Türkleri’nin
burun kanaması, guatr, alerjik rinit, nezle-grip, kitle-tümör, vücutta
hastalıkların yayılması, çınlama, işitme kaybı, gürültüye bağlı işitme kaybı,
konuşma bozuklukları, ses kısıklığı, yaşa bağlı ses değişimi, şişmanlık ve baş
dönmesi - denge bozuklukları konularında deneyim sahibi oldukları
anlaşılmaktadır.
Bu çalışmada elde edilen sonuçlar,
öncelikle, KDLT örneğinde olduğu gibi, tıbbi amaçla kaleme alınmamış pek çok
tarihi belgenin; sağlık, hastalık ve tıp konusunda önemli bilgiler
içerebileceğini göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca, bu çalışmanın,
hastalık ve klinik çalışmaların tarihselliğini araştıran hekimlere milli kaynak
sağlama konusunda yardımcı olacağını ve sosyal bilimcilerin sağlık ve tıp
alanına, sağlık ve tıp alanında çalışan bilim insanlarının da tıbbi olmayan
kaynaklara olan ilgisini arttıracağını umuyoruz.
Anahtar
Sözcükler:
“Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk”, “Kaşgarlı Mahmud”, “Kulak, burun ve boğaz”,
otorinolaringoloji, “Sağlık”, “Tıp”