Akademik Veri Yönetim Sistemi
V. Ulusal Vektör Mücadelesi Sempozyumu,, Antalya, Türkiye, 1 - 04 Aralık 2022, ss.24-25, (Özet Bildiri)
Evcil hayvanlar, nesiller boyunca insanlar tarafından belirli özelliklerine göre seçilerek yetiştirilmiş, insana bağımlı, yabani atalarından farklı özellikleri olan, ekolojik olarak yaban hayatında herhangi bir nişi (görevi) ve habitatı (yaşam alanı) olmayan hayvanlardır. Bu canlılar, doğadaki yabani atalarının uzun yıllar süren bir evcilleştirme süreci ve yapay seleksiyona maruz bırakılması ile günümüzdeki görünümlerini almışlardır. Kedi, köpek, inek, koyun, at ve eşek başlıca evcil hayvanlar olarak sıralanabilir. Yaban hayvanı ise insana hiçbir şekilde ihtiyaç duymayan, ekosistemde bir görevi ve besin zincirinde önemli rolü, habitat tercihi olan hayvanlardır. Yaban hayvanları farklı jeolojik devirlerde, iklimler değişirken, kıtalar kayarken doğal seçilime maruz kalmış ve uzun bir tarihsel sürecin sonunda günümüzdeki yayılış alanlarına sahip olmuşlardır. İnsanlar tarafından yapay olarak seçilime maruz bırakılmış canlılar ile doğada doğal seçilime maruz kalmış canlılar farklı ekosistemlerde karşı karşıya gelebilmektedir. Günümüzde bu karşılaşmalar evcil hayvanlar ile yaban hayvanlarının çatışmasına sebep olmaktadır. Bu karşılaşmalar sonucunda normalde besin zincirinde yer almayan ve doğada avcısı bulunmayan evcil hayvanlar yabani hayvanlara karşı baskınlık kurabilmektedir. Bu karşılaşmalar doğadaki türler arası rekabet dengesini bozmasının yanı sıra çeşitli enfeksiyöz ve paraziter hastalıkların yayılmasına da neden olabilmektedir. Tarihsel süreçte insanlar kendilerine bağımlı olan evcil hayvanları yanlarında tutmuşlar, ancak bazen de onları terk edip doğaya bırakmışlardır. Bu durumun ilk etkileri özellikle 18. yüzyılda sanayi devrimi sonrasında ülkelerin hammadde arayışı için gittikleri ada ve kıtalara, yanlarındaki evcil hayvanları götürmeleri sonucunda ortaya çıkmış ve o ekosistemlere özgü yabani türler ilk kez evcil hayvanlar ile karşı karşıya gelmiştir. Bu süreçte kedi ve köpek gibi evcil hayvanlar birçok kuş ve memeli türleri üzerinde büyük baskılar oluşturup bu özel ekosistemlerde istilacı türler olmuşlardır. Günümüzde evcil hayvanlardan kedi ve köpeğin üzerinde bulunmadığı bir kıta kalmamıştır. Bu hayvanlar evcil özellikleri gereği insana bağımlı veya insan sorumluluğunda yaşamlarını sürdürdükleri sürece yaban hayvanları ile etkileşime girme şansları düşüktür. Ancak Türkiye de dahil bazı ülkelerde insan etkisi ile sahipsiz evcil hayvanların bozulmuş ve bozulmamış ekosistemlerdeki popülasyonu çok yüksektir. Toplumun Evcil X Yaban Hayatı Çatışması konusundaki farkındalığı düşük olup sahipleri tarafından terk edilmiş olan evcil hayvanların üremeleri kontrol altında tutulamadığı ve insanlar tarafından besin verildiği için birey sayıları artmaktadır. Ayrıca, evcil hayvanların doğada başka hayvanlarla etkileşime ve rekabete girmeleri, kentsel ve doğal alanlarda sürekli insan eli ile beslenmeleri, doğada yaban hayvanları üzerine kolay baskı kurabilmeleri, sürü oluşturmaları ve kötü şartlarda da olsa barınacak alanlara sahip olmaları popülasyon artışında rol oynamaktadır. Türkiye’de evcil hayvanların ait olmadıkları ekosistemlerde popülasyon dinamikleri izlenmediği ve bu konuda önlemler alınmadığı için son yıllarda çeşitli sorunlar ön plana çıkmıştır. Sahipsiz evcil hayvanların kentsel, kırsal ve doğal alanlarda popülasyonlarının aşırı artması ile yaban hayvanları ve ekosistemler üzerinde olumsuz etkiler ortaya çıkmıştır. Evcil hayvanlar artık yabani türleri direkt olarak avlamakta veya stres altında tutarak üreme kapasitelerini düşürmektedirler. Biz bu etkileri Evcil X Yaban adlı çalışma ile vatandaş bilimi aracılığıyla araştırıyoruz. Evcil hayvanların popülasyonları doğadaki taşıma kapasitelerini aşmış ve maruz kaldıkları çevresel direnç nedeniyle tür içi ve türler arası rekabet çoğalmış ve ayrıca bundan daha büyük etkiye sahip olan çeşitli hastalıklar görülmeye başlanmıştır. Kontrolsüz olarak çoğalan ve taşıma kapasitesini aşan evcil hayvan popülasyonlarında ortaya çıkan hastalıklar hızlı yayılış göstererek tüm bireyleri etkilemektedir. Kedilerde; feline infectious peritonitis (Fip), kedi lösemi virüsü (FeLV), Feline Immunodeficiency Virus (Fiv), kedi calicivirus, kedi herpesvirüs, Köpeklerde ise; Parvoviral Enteritis (CPV), Canine ditemper virüs (CDV), Canine coronavirüs (CCoV) gibi hastalıklar popülasyon içinde mortalite ve morbiditesi yüksek hastalıklardandır. Bunların yanı sıra evcil hayvanlar önemli bir halk sağlığı problemi olan birçok ekto ve endoparazitlerin sürekli konağı ve taşıyıcısıdırlar. Sahipsiz kedi ve köpekler farklı ekosistemlerde direkt ve dolaylı yoldan yaban hayvanları ile temas etmekte ve bu hastalık ve parazitlerin bazılarının ortak atadan gelen yabani türlere geçmesinde rol oynamaktadır. Bu durum yaban hayvanları içerisinde hastalıkların görülme sıklığını arttırarak popülasyon dengesini bozmaktadır. Sokaklarda sahipsiz bulunan evcil hayvanların paraziter tedavileri ve aşılamaları yapılmadığı için insanlara bulaşabilecek hastalıkların da taşıyıcısı veya konağı olmaktadırlar. Zoonoz hastalıklardan kuduz, lyme, Leishmania, mantar enfeksiyonları, Toxoplasma gondi gibi birçok paraziter enfeksiyon direkt olarak insana bulaşabilir. Ayrıca insanların direkt olarak temasta olmadığı yarasa, fare gibi memeliler ve kuşlarla temasta olan kediler aracılığı ile farklı zoonoz hastalıkların taşınması da mümkündür. Özellikle farelerle yakın temasta olan evcil hayvanlar fare ısırık ateşi, tularemia, hantavirus, lymphocytic choriomeningitis virus, leptospirosis, salmonellosis, yersiniosis, patojenik E. coli enfeksiyonu, campylobacterosis, giardiasis, ve Lyme gibi hastalıklara yakalanabilir veya insana taşınmasında rol oynayabilir. Sahipsiz evcil hayvanlar hem yaban hayvanları hem de insan sağlığı üzerinde önemli sorunlara neden olmaktadırlar. Türkiye’de sahipsiz evcil hayvanların aşılama, tedavi ve karantina süreçleri olmadığı için popülasyonlar içerisinde sürekli olarak hastalıklar yayılmakta ve bu hastalıklara bağlı acılı ölümler gerçekleşmektedir. Kentsel alanlarda insanların bırakmış olduğu besinler genel olarak bu canlılar için uygun olmayıp kısa sürede bozulma sürecine girdiği için de bakteri rezervuarı haline gelmektedir. Türkiye’de hem yaban hayatını hem de halk sağlığını olumsuz etkilemekte olan çok ciddi bir sahipsiz evcil hayvan sorunu vardır. Bu soruna toplumun her kesiminin sağduyu ile yaklaşması, toplum içinde kutuplaşma olmaksızın bilimsel yöntemler kullanılarak çözüm yolları aranması ve pilot çalışmalar yapılması insan ve hayvan refahı için gereklidir.
Anahtar Kelimeler: Ekosistem, habitat, halk sağlığı, kedi, köpek, popülasyon