Akademik Veri Yönetim Sistemi
Iksad Publications, Ankara, 2021
Çıkmaz sokak, özellikle İslam şehirlerinin morfolojisinde önemli yere
sahiptir. Çıkmaz sokaklar ana yollar ve ev arsında geçiş bölgesi
(tampon) özeliği taşımaktadır. Bu nedenle hem İslamiyet için önemli
konulardan olan mahremiyet olgusu hem de konut sakinlerinin güvenli
alan ihtiyaçları için önemli mekânsal öğeler olmaktadır. Genellikle
konut alanlarında tercih edilen çıkmaz sokaklar, kamusal alan olan
caddeler ile özel olan konutlar arasında yarı-mahrem bir ara mekân
oluşturmaktadır. Bu ara mekân, sokak sakinlerinin otokontrolünde
ortak paylaşımların yapıldığı alanlar özelliği taşımaktadır. Osmanlı
kent yapısında çokça tercih edilen ve kente karakteristik özellik katan
çıkmaz sokaklar, günümüzde hızlı kentleşmenin de etkisiyle taşıtlara
yönelik tasarım anlayışının benimsenmesiyle, yok olma sürecine
girmiştir. Organik, dar ve eğrisel olarak gelişen geleneksel dokudaki
yollar kargaşa olarak yorumlanmış ve cetvelle çizilmiş düz geniş yollar
tasarlanmıştır. Erişimin sürdürülebilirliğini sağlamak düşüncesiyle
çıkmaz sokaklar ortadan kaldırılmış ve yeni tasarımlarda yer
verilmemiştir. Çalışma kapsamında ilk olarak çıkmaz sokakların
oluşumu, kullanımı ve mekan hiyerarşindeki yeri ile ilgili detaylı
literatür çalışması yapılmıştır. Daha sonra çıkmaz sokak kültürünü
devam ettirmeye çalışan Siverek kenti incelenmiş, kentte geleneksel
dokuya sahip Gülabibey, Kale, Hasan Çelebi, Cami-i Kebir, Hamidiye,
Hayriye, Şair İbrahim Rafet mahallelerinde bulunan çıkmaz sokaklar çalışma kapsamında ele alınmıştır. Çıkmaz sokakların kullanımı ve
mekân hiyerarşisindeki önemi vurgulamak için Hayriye Mahallesinde
bulunan farklı formlara sahip 4 adet çıkmaz sokak üzerinden detaylı
çalışmalar yapılmıştır. Çıkmaz sokak kullanıcıları ile sözlü görüşmeler
yapılmış, sokakların fotoğrafları çekilerek belge niteliğinde arşiv
oluşturulmuş, çıkmaz sokakların bulunduğu mahalle haritaları çizilmiş,
çıkmaz sokak tipleri belirlenmiş, sokakların önemi ve işleyişi
diyagramlarla aktarılmıştır. Siverek üzerinde yapılan okuma ile çıkmaz
sokakların özellikleri, taşıdığı değerler, mekân hiyerarşisindeki yeri ve
önemi öne çıkarılmış, kentsel tasarımlarda yarı kamusal alan niteliği
taşıyan mekanların eksikliği vurgulanmış ve yeni tasarımlarda mekân
hiyerarşisindeki eksik yarı kamusal halkanın yer almaması gerekliliği
anlatılmıştır.