Dîvânu Lugâti’t-Türk Kulak Burun Boğaz (KBB) Sağlığı ve Hastalıkları

Yazılışının 950. Yılında Uluslararası Dîvânu Lugâti’t-Türk Sempozyumu, Kahramanmaraş, Türkiye, 30 - 31 Ekim 2024, ss.1-5

Yayın Türü: Bildiri / Yayınlanmadı
Basıldığı Şehir: Kahramanmaraş
Basıldığı Ülke: Türkiye
Sayfa Sayıları: ss.1-5
Gazi Üniversitesi Adresli: Evet

Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk’te Kulak Burun Boğaz (KBB) Sağlığı ve Hekimliği

İnsanoğlunun sağlıkla ilgili yakınmalarının, hastalıklarının ve bunların tanı ve tedavisiyle ilgili gelişmelerin tarihi incelenirken, tıbbi kaynaklar kadar tıbbi olmayan görsel ve yazılı eserler de büyük önemli taşır.

Türk dilinin ve tarihinin en eski yazılı eserlerinden birisi olarak kabul edilen Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk (KDLT), 11. yüzyıl başında Kaşgarlı Mahmûd olarak bilinen Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed El Kaşgari (1008-1102) tarafından, Araplar’a Türkçe’yi tanıtmak maksadıyla, Arapça yazılmış bir eserdir. Aslında bir sözlük ve dilbilgisi kitabı olarak nitelendirilebilecek olan bu eserde Türklerin ve kısmen de komşu toplulukların yaşantıları ile ilgili bilgilere de yer verilmiştir.

Sunulan bilgiler arasında sağlık ve tıp ile ilgili terim ve ifadelerin de olacağı varsayımıyla bu çalışma planlanmış ve bu çalışmada KDLT’de mevcut kulak, burun ve boğaz sağlığı ve uzmanlık alanı (KBB, Otorinolaringoloji) ile ilgili sağlık ve tıp terimlerinin araştırılması amaçlanmıştır. Ayrıca, KDLT’te saptanacak bu bilgilerin o çağda geniş bir coğrafyaya yayılmış halde yaşayan Türkler’de KBB hastalıklarının sıklığını ve KBB işlev, yetersizlik ve hastalıklarına yönelik algı, bilgi ve deneyimlerini de yansıtacağı da düşünülmüştür.

Bu maksatla KDLT’nin 2005 yılında Seçkin Erdi ve Serap Tuğba Yurteser’in çevirisiyle Kabalcı yayınevince 2005’de basılan tercümesinin (K.2005) çevrim içi olarak https://www.uygur.com/tr/divanu-lugatit-turk/ adresinde bulunan pdf hali (https://drive.google.com/file/d/1WsJMt4LmEJSnDaAqoio_A3H0MjLSTFvR/view) ve KDLT’nin Ercilasun ve Akkoyunlu tarafından hazırlanarak Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından yayınlanan tercümesinin en son baskısı (TDK.2020) kullanılmıştır. Bu çalışmada, ayrıca, çevrim içi TDK sözlüklerinden (https://sozluk.gov.tr/) ve James Redhouse’un sözlüğü eşliğinde, Gerard Clauson’un 1972’de yayınlanan “An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish” (Oxford: Clarendon Press) ve Dankoff ve Kelly’nin 1982’de yayınlanan “Compendium of the Tuıkic Dialects”den de yararlanılmıştır.

İnceleme sonucunda; KDLT içinde sağlık ve hekimlik ile ilgili çok sayıda sözcük ve anlatım mevcut olduğu görülmüştür. Bu çalışmanın amaç ve hedeflerine uygun olarak sadece KBB ile ilgili olanlar incelenmiş ve tablolar halinde sunulmuştur.

KDLT içinde kulak, burun ve boğaz anatomisiyle ilgili 30 sözcük, 11 doku ismi ile 8 salgı ve 23 fizyolojik terim saptanmıştır. Yazar; dönem Türkçe’sinde, ağızlara göre farklılık göstermekle birlikte, organ ve doku isimlerine değişik ekler takılarak bu organ ve dokuların travma, hastalık ve işlevlerinin ifade edildiğini de belirtmiştir. KDLT’te yer alan bilgilerden o dönem Türkleri’nin burun kanaması, guatr, alerjik rinit, nezle-grip, kitle-tümör, vücutta hastalıkların yayılması, çınlama, işitme kaybı, gürültüye bağlı işitme kaybı, konuşma bozuklukları, ses kısıklığı, yaşa bağlı ses değişimi, şişmanlık ve baş dönmesi - denge bozuklukları konularında deneyim sahibi oldukları anlaşılmaktadır.

Bu çalışmada elde edilen sonuçlar, öncelikle, KDLT örneğinde olduğu gibi, tıbbi amaçla kaleme alınmamış pek çok tarihi belgenin; sağlık, hastalık ve tıp konusunda önemli bilgiler içerebileceğini göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca, bu çalışmanın, hastalık ve klinik çalışmaların tarihselliğini araştıran hekimlere milli kaynak sağlama konusunda yardımcı olacağını ve sosyal bilimcilerin sağlık ve tıp alanına, sağlık ve tıp alanında çalışan bilim insanlarının da tıbbi olmayan kaynaklara olan ilgisini arttıracağını umuyoruz.

Anahtar Sözcükler: “Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk”, “Kaşgarlı Mahmud”, “Kulak, burun ve boğaz”, otorinolaringoloji, “Sağlık”, “Tıp”

Ear Nose & Throat Health and Medicine (Otorhinolaryngology) in Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk

Looking for history of human health complaints, diseases, and developmental process of their diagnosis and treatment, non-medical visual and written sources are as important as medical ones.

Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk (KDLT), one of the oldest written works of Turkish language and history, was written in Arabi in the 11^th century by Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed El Kashgari (1008-1102), known as Mahmûd of Kashgar, with the aim of introducing Turkish to Arabs. This work, which is introduced as a Turkish dictionary and grammar book, also includes information about the lives of Turks and partly of neighboring communities.

This study was planned with the assumption that the information in KDLT would include terms and expressions related to health and medicine and aimed to look for those related to ear, nose, and throat health and medicine (ENT, Otorhinolaryngology). Further, it was also considered that the related information in KDLT could reflect incidence of ear, nose, and throat diseases in the Turks living in a wide geography in that era, and their perception, knowledge and experiences regarding ear, nose and throat functions, deficiencies and diseases.

For this purpose, the translation of KDLT (K.2005) published by Kabalcı publishing house in 2005 with the translation of Seçkin Erdi and Serap Tuğba Yurteser (available online at https://www.uygur.com/tr/divanu-lugatit-turk/ The available pdf version) (https://drive.google.com/file/d/1WsJMt4LmEJSnDaAqoio_A3H0MjLSTFvR/view) and the latest edition of the translation of KDLT (TDK.2020) published by Türk Dil Kurumu (TDK) by preparation of Ercilasun and Akkoyunlu were used. In this study, we also used on-line TDK dictionaries (https://sozluk.gov.tr/), James Redhouse's dictionary, Gerard Clauson's "An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish" (Oxford: Clarendon Press) published in 1972, and Dankoff and Kelly's “Compendium of the Turkish Dialects” published in 1982.

It has been observed that there are many words and expressions related to health and medicine in KDLT. In accordance with the aims and objectives of this study, only those related to ear, nose, and throat were looked for and presented in the tables.

In KDLT, 30 anatomy words, 11 tissue and 8 secretion names, and 23 physiological terms, related to ear, nose, and throat were identified. The author also noted that in the Turkish of the period, trauma, disease and functions of these organs and tissues were expressed by attaching different suffixes to the names of organs and tissues, although they differed depending on the dialects. From the findings, it is clear that Turks of that period had experience of nosebleeds, goiter, allergic rhinitis, cold-flu, mass-tumor, spread of diseases in the body, tinnitus, hearing loss, noise-induced hearing loss, speech disorders, hoarseness, age-related voice change, obesity and dizziness/vertigo.

The results obtained in this study are important, first of all, because they show that many historical documents that were not written for medical purposes, such as the KDLT example, can contain important information about health, disease and medicine. Besides, we hope that this study will help physicians research the historicity of disease and clinical studies in providing national resources, and besides will increase the interest of social scientists in the field of health and medicine, and of health and medical scientists in non-medical sources.

Key Words: “Kitâbu Dîvânu Lügati’t-Türk”, “Mahmûd of Kashgar”, “ear, nose, and throat”, otorhinolaryngology, “Health”, and “Medicine”