Türkiye Cumhuriyetinin 100. Yılında Uluslararası Genç Araştırmacılar Sempozyumu "Dünden Bugüne Türk Mimarlığı", Ankara, Turkey, 22 - 24 March 2023, pp.299-317
The
courtyard is a common area, which can be open or closed, that allows direct
passage to a building by connecting its units. It is either located in the
center of the building or connected to the street; that also serves as a public
place or a transition space. The origin of the courtyard is dated back to the
Neolithic Period in Anatolia. However, in Turkish architecture, the first
examples of courtyards appear in the Buddhist temples with four directions and
an emphasized center in pre-Islamic times. Similar uses of the courtyard are
seen in important buildings, such as ribats, caravanserai, madrasahs, palaces,
and dwellings after Islam. However, the courtyard showed its most significant
development in the Great Seljuk mosques. In the mosques of this period, the
harim is emphasized by a dome in front of the mihrab, which is also connected
to a courtyard with four iwans and surrounding porticoes bearing a pool or shadirvan
at the center. This type of plan had undergone some changes when it came into
Anatolia: The courtyard, which is surrounded by a portico and had a pool in the
center, was diminished and intaken to the harim, which was covered by a lantern
dome in most cases. However, the side iwans had been removed and turned into a
single symbolic iwan in front of the mihrab. The use of this courtyard scheme can
be described as a new synthesis of the four-direction central composition of
Central Asia and Iran, which emerged in the Anatolian Seljuk Period. After it
had continued with a limited number of examples in the Principalities and the
Early Ottoman Periods, it disappeared in the Classical Ottoman Period, and was
replaced by an outer courtyard with a shadirvan in the center. Starting with
the Edirne Üç Şerefeli Mosque, it gave the most outstanding examples throughout
the Classical Period and then continued to be used in the Turkish mosque
architecture. In this study, the use of the courtyard in Anatolian Turkish
mosques is analyzed by its origin and development through the plan schemes from
the Pre-Islamic period to the end of the Classical Ottoman Period.
Avlu bir yapının birimlerini birbirine
bağlayarak doğrudan geçiş imkânı veren, yapının merkezinde bulunan ya da sokak
ile bağlantılı, toplanma alanı veya geçiş mekânı olarak işlev gören, üzeri açık
veya kapalı olabilen ortak kullanım alanıdır. Avlunun kökeni Anadolu’da
Neolitik Dönem’e kadar uzanmaktadır. Türk mimarisinde ise avlunun ilk örnekleri
İslamiyet öncesinde dört yön ve merkez vurgulu Budist tapınaklarında karşımıza
çıkmaktadır. Avlunun benzer nitelikteki kullanımları İslamiyet sonrasında
ribat, kervansaray, medrese, saray, konut gibi önemli yapı türlerinde karşımıza
çıkmaktadır. Bununla birlikte avlu en önemli gelişimini Büyük Selçuklu
camilerinde göstermiştir. Bu dönem camilerinde mihrap önünde kubbe ile
vurgulanmış olan harim, dört eyvanlı, revaklarla çevrili, merkezinde
havuz/şadırvan bulunan bir avluya bağlanır. Bu plan tipi Anadolu’ya girdiğinde bazı
değişikliklere uğramıştır. Revakla çevrili, merkezinde havuz bulunan avlu,
küçültülerek harim içerisine alınmış ve birçok örnekte üzeri aydınlık fenerli
kubbe ile örtülmüştür. Bununla birlikte yan eyvanlar kalkarak mihrap önünde tek
bir simgesel eyvana dönüşmüştür. Bu avlu kullanımı Orta Asya ve İran’daki dört
yönlü merkezi kompozisyonun Anadolu Selçuklu Dönemi’nde ortaya çıkan yeni bir
sentezi olarak nitelendirilebilir. Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi’nde az
sayıda örnekte devam ettikten sonra Klasik Osmanlı Dönemi’nde ortadan kalkarak
yerini şadırvanlı dış avluya bırakmıştır. Edirne Üç Şerefeli Camii’nden
başlayarak tüm Klasik Dönem boyunca en seçkin örneklerini vermiş, sonrasında da
Türk cami mimarisinde kullanımı devam etmiştir. Bu çalışmada Anadolu Türk
camilerindeki avlu kullanımı, kökeni ve gelişimi göz önünde bulundurularak
İslam Öncesi Dönem’den Klasik Osmanlı Dönemi sonuna kadarki süreçte plan
şemaları üzerinden analiz edilmektedir.