Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2024
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Ayşenur DAĞ GÜRCAN
Danışman: Cemile Nakış Karamağaralı
Açık Arşiv Koleksiyonu: AVESİS Açık Erişim Koleksiyonu
Özet:
Mezopotamya, İran ve Orta Asya’da kullanımı çok eskiye dayanan eyvan; anıtsal, sembolik ve işlevsel niteliğe sahip bir mekân olarak Türk mimarlığında da kendine yer edinmiştir. Bu çalışma, eyvanın tarihsel gelişimini incelemenin yanında asıl olarak Orta Asya’dan Yakın Doğu’ya uzanan coğrafyada eyvanın hangi dönem, yapı ve fonksiyonlarda kullanıldığını tespit etmek, mekânsal kurgudaki rolünü tanımlamak, bu süreçte geçirdiği değişimleri ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Özellikle 11. Yüzyıldan itibaren bu coğrafyada eyvan; cami, medrese, türbe, hamam, saray, kervansaray ve hankâhlarda görülürken bölge ve dönemlere göre eyvanın kullanımı, boyutu, yer aldığı yapı ile kurduğu ilişkinin farklılaştığı tespit edilmiştir. Eyvanın kullanımı, bazı yapı tiplerinde devam etmiş, bazılarında etmemiş, bazılarında da değişkenliğe uğramıştır. Çalışmanın amaçlarından birisi de bu değişimi sorgulamaktır. Bu araştırmada eyvanın prototipi sayılabilecek örnekler ve eyvanın görüldüğü yapılar coğrafi bölgelere, tarihsel dönemlere ve yapı fonksiyonlarına göre sınıflandırılmış, bu incelemeden ulaşılan veriler doğrultusunda eyvanın Türk-İslam mimarisi içerisindeki rolü, işlevsel ve anlamsal yönden ele alınmıştır. Daha sonra mekân örgütlenmesinde eyvanın tanımlayıcı olduğu ilişkiler tespit edilerek plan düzleminde mekânsal analizler yapılmıştır. Eyvanlı yapıların mekânsal analizi için mekân dizim metodu önerilmiştir. Farklı dönem, coğrafya ve fonksiyonlardan, 68 adet eyvanlı yapının dış bükey mekân, görünür alan ve eş görüş alan analizleri yapılmıştır. Tüm mekânsal sistemin, merkezi mekânın, ana eyvanın, giriş ve yan eyvanların bağlantılılık, bütünleşme, ortalama derinlik değerlerine ulaşılmış, mekânsal veriler ile analiz değerleri karşılaştırılarak yorumlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre birkaç istisna dışında ana eyvanın merkezi mekândan sonra en yüksek ikinci bütünleşme ve bağlantılılık değerine sahip olduğu gözlemlenmiştir. Bunun yanında analiz verileri ışığında eyvanın sayısının, akslarının, açıklık ve derinliğinin, merkezi mekânın oranlarının mekân dizim parametre değerlerini etkilediğine varılmıştır. Bundan ötürü bağımsız bir eyvan-merkezi mekân kurgusu tasarlanarak kontrollü deney yapılmıştır. Bu deney sonuçlarından hareketle eyvanın görsel entegrasyon ve bağlantılılık değerini olumlu yönde etkilediği gözlemlenmiştir. Bu çalışma, mimarlık tarihi araştırmalarında bir mekân elemanının süreç içerisinde geçirdiği değişim ve dönüşümleri izlemeye yardımcı olmanın yanında somut verilerle değerlendirme imkânı sunmaktadır.
Anahtar Kelimeler : Eyvan, dört eyvan, merkezi mekân, mekân dizimi, Türk mimarisi