Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2021
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Ömür Kızıl
Danışman: Cengiz Dönmez
Açık Arşiv Koleksiyonu: AVESİS Açık Erişim Koleksiyonu
Özet:
Tarihi olay ve olgular, belirli bir zaman ve mekân içinde; doğaları gereği genellikle cereyan
ettikleri zaman ve mekânın dışındaki başka unsurlarla bağlamsal bir ilişkinin sonucu olarak
tezahür eder. Tarihsel bilginin bu özelliği, idraki hususunda onun zaman ve mekân
içerisindeki bağlamı ile birlikte değerlendirilmesini zaruri kılmaktadır. 19. yüzyıldan
itibaren pozitivist bilim paradigması ışığında şekillenen milli tarih anlatılarının, diyakronik
(art zamanlı) bir form ile kuvvet kazanması, tarihsel bilginin doğasında yer alan bu
bağlamsal ilişkileri görünmez kılmıştır. Söz konusu sorun, Annales okulunun öncülük ettiği
“karşılaştırmalı tarih yöntemi” ile tarih yazımı alanında kısmen çözülmeye başlamıştır.
Ancak öğretim ortamları, tarihsel düşünme konusunda henüz bu tip bir reform hareketi ile
karşılaşmamıştır. Bu çalışma, tarih konularının senkronik bir şekilde öğretilmesi konusunda
bir yöntem sunmayı amaçlarken; diğer yandan da tarihsel olay ve olguların senkronik bir
şekilde değerlendirilebilmesi/öğrenilebilmesi hususunda işe koşulması gereken bilişsel
beceriler ile ilgili ilişkisel ve özgün yapıyı sunmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda
araştırmanın amacı, tarih konularının senkronik yaklaşımla öğretiminin senkronik,
kronolojik ve mekânsal düşünme becerileri üzerindeki etkisini belirlemektir. Araştırmada
mixed/karma yöntem desenlerinden “müdahale deseni” ve “açıklayıcı ardışık desen” uygulanmıştır. Çalışmanın nicel aşamasında birinci problem durumu için gerçek deneme
modellerinden “öntest-sontest kontrol gruplu model”; ikinci problem durumu için ise
regresyon analizi kullanılmıştır. Toplanan nicel verilerin, nitel verilerle açıklanmasını
amaçlayan “açıklayıcı ardışık desen” bağlamında, nitel kısımda “kuram oluşturma” yöntemi
ile çalışılmıştır. Çalışılan konunun özgün oluşu, senkronik düşünme becerisinin boyutlarının
ve bileşenlerinin ortaya koyulması ve diğer düşünme becerileri ile ilişkisinin çalışılması,
kuram oluşturma yaklaşımının benimsenmesinde etkili olmuştur. Araştırma, 2018-2019
eğitim-öğretim yılında İzmir ili Narlıdere ilçesinde bir devlet okulunda öğrenim görmekte
olan sekizinci sınıf öğrencileri ile gerçekleştirilmiştir. Nitel yöntemin uygulandığı aşamada
çalışılacak grubun belirlenmesinde amaçlı örnekleme yöntemlerinden “maksimum çeşitlilik
örneklemesi” kullanılmıştır. Araştırma kapsamında çalışılan senkronik, mekânsal ve
kronolojik düşünme becerileri ile ilgili ulusal literatürde herhangi bir standart ölçeğe
rastlanmamıştır. Uluslararası literatürde ise, mekânsal düşünme becerisi ile ilgili olarak Lee
ve Bednarz (2012) tarafından geliştirilen “Mekânsal Düşünme Becerisi Testi”(STAT)’ne
ulaşılmıştır. Çalışma kapsamında bu ölçeğin, çalışılan örneklem grubu ve Türkiye şartlarına
uyarlaması yapılmıştır. Uluslararası literatürde de ulaşılamayan kronolojik ve senkronik
düşünme becerilerine yönelik ölçekler ise araştırma kapsamında geliştirilmiştir. Çalışmanın
bu boyutunun, önemli düşünme becerilerine yönelik ölçekleri ulusal ve uluslararası literatüre
kazandıracağı ve düşünme becerilerinin değerlendirilmesi konusunda sonraki çalışmalar
açısından önemli bir pratik sorunu çözeceği düşünülmektedir. Araştırmada senkronik
yaklaşımla gerçekleştirilen öğretimin senkronik ve mekansal düşünme becerileri üzerinde
olumlu yönde anlamlı etkisinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Diğer yandan bu yöntemin
kronolojik düşünme becerisi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı görülmüştür.
Araştırmanın bir diğer sonucu, mekansal düşünmenin, kronolojik ve senkronik düşünme
becerilerini yordayan önemli bir düşünme becerisi olduğunu göstermektedir. Araştırma,
öğretim sürecinde kullanılan senkronik bir tarih şeridinin geliştirilmesini de kapsamaktadır.
Geliştirilen tarih şeridinde, öncül çalışmaların tekniklerine riayet edilmekle birlikte,
araştırmacı tarafından “ölçeklendirme” adı verilen yeni bir teknik daha kullanılmıştır. Bu
tekniğin, tarih şeridi hazırlamada, mekanın temsilinde yaşanan manipülasyon sorununu
büyük ölçüde ortadan kaldıracağı ve geçmişin zaman-mekansal haritalandırılmasında daha
objektif bir yaklaşımın tesis edilmesine katkı sunacağı düşünülmektedir. Bu yönüyle
çalışma, yaklaşık üç asırlık geçmişe sahip olan senkronik tarih şeridi hazırlama geleneğine,
mekansal temsil boyutunda yeni bir teknik önermektedir.
Anahtar Kelimeler : Senkronik Tarih Öğretimi, Senkronik Düşünme, Karşılaştırmalı Tarih,
Mekansal Düşünme, Kronolojik düşünme